Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu - Zdzisław Żygulski jun.

UNIKAT! Nakład tylko 10.280 egzemplarzy!
Gratka dla kolekcjonerów broni, miłośników historii Polski i historii wojskowości oraz... grup rekonstrukcyjnych ;-)

Najobszerniejsze kompendium wiedzy jakie kiedykolwiek ukazało się w Polsce, opus magnum o historii polskiej broni oraz oporządzenia wojskowego. Zawiera informacje na temat formacji pieszych, konnych i artyleryjskich i ich broni białej, palnej, artyleryjskiej oraz opancerzeniu.
Zawiera ponadto indeksy autorów, postaci historycznych, topograficzny, rzeczowy.

Spis treści:
WSTĘP 7 Przedmiot, zakres, metody i źródła 7 Rozwój bronioznawstwa za granicą 9 Zbrojownie habsburskie i wiedeńska szkoła bronioznawców 9 Zbrojownie niemieckie i ruch bronioznawczy w Niemczech 11 Zbrojownie brytyjskie i brytyjska szkoła bronioznawców 12 Musee de l'Armee w Paryżu i bronioznawstwo francuskie 13 Kolekcje i znawstwo dawnej broni we Włoszech 14 Kolekcje i bronioznawstwo w innych krajach 15 Integracja badań bronioznawczych 18 Bronioznawstwo w Polsce 19 1. ŚREDNIOWIECZE DO KOŃCA WIEKU XIII 31 Stan uzbrojenia na Zachodzie 31 Hełm 32 Zbroja 35 Tarcza 41 Miecz 42 Nóż bojowy, tasak, kord, puginał 49 Włócznia 49 Topór 50 Maczuga 51 Proca, łuk, kusza 52 Ostrogi, siodło i rząd, strzemiona 53 Ikonografia 55 Stan uzbrojenia na Wschodzie 59 Bizancjum 59 Persja 63 Koczownicze plemiona indoeuropejskie, turko-tatarskie i mongolskie ... 65 Arabowie ... 67 Ruś 68 Polska 76 Źródła 76 Broń 78 Szyszaki znalezione w Wielkopolsce 78 Hełmy typu „normandzkiego” 80 Niedostatek materiału archeologicznego w zakresie zbroi i tarcz . . 80 Miecz 81 Inna broń zaczepna 83 Siodło i rząd 85 Ostrogi 86 Broń ceremonialna 87 Ikonografia 92 2. ŚREDNIOWIECZE DO KOŃCA WIEKU XV 97 Stan uzbrojenia na Zachodzie 97 Hełm 99 Zbroja 103 Tarcza 109 Rycerska broń zaczepna. Oporządzenie jeździeckie 109 Uzbrojenie turniejowe, broń myśliwska i ceremonialna 114 Uzbrojenie żołnierskie i plebejskie 117 Rozwój broni palnej 121 Ikonografia 126 Stan uzbrojenia na Wschodzie ... 128 Persja i Mongołowie 129 Arabowie i plemiona tureckie ... 131 Litwa, Ruś, Tatarzy 133 Polska 134 Źródła 135 Broń 138 Uzbrojenie ochronne ... 139 Broń zaczepna i oporządzenie ... 139 Broń ceremonialna 140 Ikonografia 142 3. WIEK XVI 147 Stan uzbrojenia na Zachodzie .... 147 Hełm 148 Zbroja 150 Tarcza 155 Broń biała 156 Broń palna 160 Artyleria 167 Ikonografia 169 Stan uzbrojenia na Wschodzie ... 172 Turcja 172 Węgry 175 Państwo moskiewskie 177 Polska 180 Źródła 181 Broń 189 Uzbrojenie husarskie 189 Bechter 190 Szabla i koncerz 191 Siodło, strzemiona, ostrogi .... 191 Broń królewska: Zygmunt Stary, Zygmunt August, Henryk Walezy, Stefan Batory 192 Batorówki i zygmuntówki .... 199 Broń ze skarbca koronnego . . . 200 Broń hetmanów 200 Armaty lwowskie 201 Broń Radziwiłłów 201 Ikonografia 203 4. WIEKI XVII i XVIII 213 Stan uzbrojenia na Zachodzie ... 213 Hełm 215 Zbroja 216 Broń biała 217 Miecz 217 Rapier 218 Szpada 221 Koncerz, szabla i pałasz 222 Tasak i kordelas 223 Puginał i sztylet 223 Broń drzewcowa 224 Broń palna 225 Francja 227 Niemcy ,. 228 Włochy 230 Inne kraje europejskie 230 Uwagi o artylerii 230 Ikonografia 231 Stan uzbrojenia na Wschodzie ... 232 Turcja 233 Persja 239 Kaukaz 242 Rosja 243 Polska 246 Źródła 251 Broń 263 Szyszak husarski 264 Klasyczna zbroja husarska ... 265 Zbroje bastardowe 267 Skrzydła husarskie 268 Karacena 268 Kopia husarska 270 Szabla husarska 271 Koncerz 272 Misiurka i kolczuga 273 Karwasze 274 Kałkan 274 Łuk i sajdak 275 Odmiany szabli polskiej: karabela, Szable spokrewnione z karabela ... 275 Pałasz, szpada, tasak i kordelas ... 280 Broń drzewcowa i obuchowa ... 281 Buzdygan, buława, piernacz, regiment i znak hetmański .... 282 Oporządzenie jeździeckie 284 Broń palna 286 Oporządzenie strzeleckie 288 Artyleria 288 Uzbrojenie janczarów polskich . . 289 Broń królewska 290 Broń hetmanów 292 Ikonografia 293 POSŁOWIE DO DRUGIEGO WYDANIA ... 298 INDEKS AUTORÓW 299 INDEKS POSTACI HISTORYCZNYCH .... 302 INDEKS TOPOGRAFICZNY 308 INDEKS RZECZOWY 314 CONTENTS 320 LIST OF ILLUSTRATIONS 322 SPIS ILUSTRACJI . . . 329 WYKAZ FOTOGRAFIKÓW 336 ALBUM ILUSTRACJI 337 SPIS ILUSTRACJI NA TABLICACH W TEKŚCIE I. Szczerbiec, miecz koronacyjny królów polskich, 2 ćw. XIII w. (z późniejszymi przeróbkami). Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków II. Zbroja do konnego turnieju niemieckiego, roboty Konrada Polera w Norymberdze, ok. 1500 r. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków III. Zbroja chłopięca Zygmunta Augusta, roboty Joerga Seusenhofera w Innsbrucku, 1533 r. Magyar Nemzeti Muzeum, Budapeszt IV. Pancerz siedmiogrodzkiej roboty, ok. 1640 r., przypisywany Władysławowi IV. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków V. Karacena Stanisława Jabłonowskiego, hetmana w. kor., ok. 1680 r. Muzeum Narodowe, Kraków VI. Buława „Wiśniowieckiego”, roboty ormiańskiej, Polska, 2 poł. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków VII. Kałkan turecki, przed 1683 (zdobycz wiedeńska). Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków VIII. Zbroja husarska, ze skrzydłami i skórą lamparcią, typ młodszy, ok. 1700 r. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków IX. Dwie karabele i szabla husarska paradna, XVIII w. Muzeum Narodowe, Kraków X. Siodło i rząd, Polska, 1 ćw. XVIII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków XI. Zbroja kirasjerska, południowe Niemcy, ok. 1640 r. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków XII. Strzelba z zamkiem kołowo-lontowym, Norymberga, 1599 r. Muzeum Narodowe, Kraków XIII. 1. Henryk Probus, posąg nagrobny, pocz. XIV w. Muzeum Narodowe, Wrocław XIII. 2. Odciski pieczęci: Mieszka III Starego, 2 poł. XII w., i Siemomysła Kujawskiego, 1284 r. XIII. 3. Pogoń, fragm. nagrobka Władysława Jagiełły, 2 ćw. XV w. Katedra na Wawelu, Kraków XIII. 4. Wierzbięta z Branie, fragm. epitafium, ok. 1425 r. Muzeum Narodowe, Kraków XIII. 5. Bitwa pod Legnicą, fragm. tzw. Tablicy bernardyńskiej, 1430 r. Muzeum Narodowe, Warszawa XIV. 1. Anonimowy rycerz polski, fragm. tryptyku z Jurkowa, ok. 1460 r. Kościół parafialny w Jurkowie XIV. 2. Grupa rycerzy, fragm. tryptyku św. Trójcy, ok. 1467 r. Katedra na Wawelu, Kraków XIV. 3. Mikołaj Szydłowiecki, miniatura Stanisława Samostrzelnika w Liber Geneseos Illustris Familiae Szidloviciae, lata 1531-32. Muzeum i Biblioteka PAN, Kórnik XIV. 4. Sw. Jerzy, fragm. tryptyku św. Trójcy, ok. 1467 r. Katedra na Wawelu, Kraków XIV. 5-6. Przeprawa wojsk polskich przez Dniepr, fragm. Bitwy pod Orszą, ok. 1520 r. Muzeum Narodowe, Warszawa XV. 1-2. Przegląd wojsk polskich przez Zygmunta Starego, fragm. fryzu w Zamku Królewskim na Wawelu, lata 1534-35. Kraków XV. 3-4. Stefan Batory i Radziwiłł Sierotka, ryciny z Armamentarium Heroicum... Jacoba Schrencka von Notzing, 1601 r. XV. 5. Triumf Władysława IV nad Abazym-baszą w 1633 r., płaskorzeźba na trumnie królewskiej, przed 1648 r. Katedra na Wawelu, Kraków XVI. 1-4. Tzw. Rolka sztokholmska, po 1605 r., fragm.: chorąży królewski, jazda husarska, gwardia cechu malarzy i złotników na modłę cudzoziemską, oddział hajduków na modłę piechoty węgierskiej. Zbiory Zamku Warszawskiego XVI. 5. Wzorzec ubiorów polskich, pocz. XVII w. Muzeum Narodowe, Poznań XVI. 6. Żołnierz piechoty wybranieckiej, fragm. tabl. XVI. 5 XVI. 7. Michał Rzewuski, pisarz poł. kor., w pełnej zbroi karacenowej, ok. 1769 r. Zamek w Olesku (ZSRR) SPIS ILUSTRACJI W ALBUMIE 1. Włócznia św. Maurycego, przed 1000 r. Skarbiec katedralny na Wawelu, Kraków 2. Szyszak z Gorzuchów, X-XI w. Muzeum Narodowe (depozyt Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego), Kraków 3. Szyszak z Giecza, X-XI w. Muzeum Archeologiczne, Poznań 4. Szyszak z Olszówki, X-XI w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 5. Szyszak z Mokrego k. Dubna, X w. Państwowe Muzeum Archeologiczne, Warszawa 6-7. Hełm z Jez. Orchowskiego, XII w. Punkt Zbiorów Regionalnych w Głuchej Puszczy (pow. Mogilno) 8-9. Hełm z Jez. Lednickiego, XII w. Zbiory Stacji Archeologicznej na Ostrowie Lednickim 10. Miecz, IX w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 11. Miecz, X-XI w., tamże 12. Miecz, XI-XII w,, tamże 13. Miecz z Machowa (pow. Tarnobrzeg), IX-X w. Państwowe Muzeum Archeologiczne, Warszawa 14. Miecz z Brześcia Kujawskiego, XI w., tamże 15. Miecz, XII-XIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 16. Miecz, XII-XIII w., tamże 17. Miecz, XIII w., tamże 18. Miecz spod Płowieć, XIV w., tamże 19. Miecz, XV w., tamże 20. Miecz, XIV-XV w. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, Poznań 21. Miecze, XV w. Muzeum Narodowe, Kraków 22. Miecz, XV w. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, Poznań 23. Kordy, XV w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 24. Kord, XV w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 25. Tasak i nóż, XV w. Muzeum Narodowe, Kraków 26. Grot włóczni, XI-XII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 27. Grot włóczni, XII w. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, Poznań 28. Grot włóczni, XIV-XV w. Muzeum Narodowe, Kraków 29. Grot włóczni, XV w., tamże 30. Hełm z koroną, z Sandomierza, przypisywany Kazimierzowi W., lata 1360-70. Skarbiec katedralny na Wawelu, Kraków 31. Hełm z Sandomierza (widok z boku), jw. 32. Przedmioty znalezione w trumnie Kazimierza W., wśród nich ostrogi królewskie, przed 1370 r. Katedra na Wawelu, Kraków 33. Puginał zw. nerkowym, fragm. posągu nagrobnego Kazimierza W., lata 1370-82, tamże 34. Przyłbica starszego typu, z Siedlątkowa. Zbiory Zakładu Archeologii Polski Środkowej PAN, Łódź 35. Zasłona przyłbicy z ii. 34 36. Ostrogi i strzemiona roboty czeskiej, ok. 1455 r., przypisywane Kazimierzowi Jagiellończykowi. Waffensammlung, Wiedeń 1 37. Topory, XV w. (prawy dolny może jeszcze z XIV W;). Muzeum Narodowe, Kraków 38. Topory, XV w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 39. Kusza i bełty, XV w. Muzeum Narodowe, Kraków 40. Lewar do kuszy, 2 poł. XV w. Muzeum Zamkowe, Malbork 41. Ostrogi, XI w. i (z prawej) XII w., Muzeum Narodowe, Kraków 42. Ostroga, XIV w., tamże 43-44. Ostrogi, XV w., tamże 45. Piszczel, pocz. XV w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 46. Hakownica, XV w., tamże 47. Foglerz, XV w. Muzeum Zamkowe, Malbork 48. Włócznia skrzydełkowa, XV w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 49. Tzw. szydło, czyli spisa węgorzowa, XV w., tamże 50. Gizarma, XV w., tamże 51. Glewia, XV w., tamże 52. Berdysz, XV w., tamże 53-54. Halabardy, XV w., tamże 55. Koncerz, pocz. XV w. Skarbiec koronny na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu (depozyt Muzeum Narodowego ze Zbiorów Czartoryskich), Kraków 56. Koncerz, XVI w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 57. Koncerz, XVI w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 58. Maczuga rycerska, 2 poł. XV w. Skarbiec koronny na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu (depozyt Muzeum Narodowego ze Zbiorów Czartoryskich), Kraków 59. Buzdygan z herbami Polski i Litwy, XVI w., tamże 60. Miecz z napisem: Sigismundus Rex Justus, Kraków, 1 ćw. XVI w. Skarbiec koronny na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 61. Miecz złamany nad trumną Zygmunta Augusta, Norymberga, 1540 r. Skarbiec katedralny na Wawelu, Kraków 62. Posąg nagrobny Zygmunta Starego, Bartłomiej Berrecci, ok. 1530 r. Katedra na Wawelu, Kraków 63. Lufa działa z herbami Polski i Litwy, 1506 r. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 64. Zbroja Zygmunta Augusta, roboty Kunza Lochnera w Norymberdze, lata 1550-55. Livrustkammaren, Sztokholm 65. Zbroja jak na ii. 64, z należącą do garnituru zbroją na konia, tamże 66. Brygantyna ze zbrojowni Zygmunta Augusta, roboty włoskiej, poł. XVI w., tamże 67-68. Hełm i okucie siodła garnituru chłopięcego Zygmunta Augusta, roboty Joerga Seusenhofera, Innsbruck, 1533 r. Magyar Nemzeti Muzeum, Budapeszt 69. Tarcza ze zbrojowni Zygmunta Augusta, roboty włoskiej, poł. XVI w. Livrustkammaren, Sztokholm 70. Tarcza z przedstawieniem zwycięstwa Leszka Czarnego nad Jaćwingami w 1282 r., prawdopodobnie ze zbrojowni Zygmunta Augusta, roboty włoskiej, poł. XVI w. Rustkammer, Drezno 71. Zbroja na konia, należąca do Zygmunta Augusta, podarowana przez Stefana Batorego carowi Fiodorowi Iwanowiczowi, roboty Kunza Lochnera w Norymberdze, ok. 1560 r. Orużejnaja Pałata na Kremlu, Moskwa 72-73. Tarcza skórzana, należąca do Zygmunta Augusta; awers z portretem króla, rewers z herbami Polski i Litwy; roboty włoskiej, poł. XVI w. Livrustkammaren, Sztokholm 74. Tarcza ze zbrojowni Zygmunta Augusta, Mediolan, poł. XVI w., tamże 75. Morion, przypisywany gwardii Henryka Walezego, Francja, ok. 1574 r. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 76. Zbroja Henryka Walezego, Augsburg, 1574 r. Historisches Museum der Stadt Wien, Wiedeń 77. Zbroja Henryka Walezego, Francja, ok. 1575 r. Waffensammlung, Wiedeń 78. Zbroja Stefana Batorego, Niemcy pd., ok. 1560 r., tamże 79. Szyszak turecki do zbroi Stefana Batorego (z ii. 78), poł. XVI w., tamże 80. Głownia miecza poświęcanego, ofiarowanego Batoremu przez papieża Grzegorza XIII, przed 1580 r. Skarbiec koronny na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu (depozyt Muzeum Narodowego ze Zbiorów Czartoryskich), Kraków 81. Szkofia Stefana Batorego, roboty siedmiogrodzkiej, ok. 1570 r. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 82. Szabla przypisywana Stefanowi Batoremu, Węgry, ok. 1560 r. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 83. Żupan jedwabny, watowany (zbroja miękka) Stanisława Żółkiewskiego, pocz. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 84. Głownia miecza Jana Zamoyskiego, Persja, XV w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 85. Buława Jana Zamoyskiego, typ węgierski, kon. XVI w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 86. Buława przypisywana Karolowi Chodkiewiczowi, typ perski, pocz. XVII w. Muzeum w Wilanowie, Oddział Muzeum Narodowego, Warszawa 87. Szturmak przypisywany Janowi Tarnowskiemu, roboty włoskiej, przed 1561 r. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 88. Lufa działa z godłem „Orlik", Lwów, XVI w., tamże 89. Zbroja maksymiliańska na rycerza i konia (niejednorodna, z częściami pochodzącymi ze zbrojowni Radziwiłłów w Nieświeżu), Niemcy, 1 ćw. XVI w. Kolekcja C. O. von Kienbuscha, Nowy Jork 90. Naczółek zbroi na konia, ze zbrojowni Radziwiłłów w Nieświeżu, Niemcy, ok. 1520 r. Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork 91. Naplecznik wraz z ochroną lędźwi w zbroi kostiumowej, ze zbrojowni Radziwiłłów w Nieświeżu, Niemcy, ok. 1535 r., tamże 92-93. Kołnierz kolczy i spodenki kolcze, ze zbrojowni Radziwiłłów w Nieświeżu, Niemcy, 1 poł. XVI w., tamże 94. Zbroja emaliowana Radziwiłła Czarnego, roboty Kunza Lochnera w Norymberdze, ok. 1550 r. Waffensammlung, Wiedeń 95-98. Części garnituru zbroi Radziwiłła Czarnego (z ii, 94): naczółek zbroi na konia, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork; tarcza na kopię, tamże; łebka turniejowa, Musee de l'Armee, Paryż; naramiennik, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork 99. Zbroja Radziwiłła Fulmen Belli (hełm nie należący do garnituru), 1 ćw. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 100. Laska dowódcy, tzw. regiment, ze zbiorów Radziwiłłów, poł. XVI w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 101. Zbroja Radziwiłła Rudego, Włochy, lata 1545-51. Waffensammlung, Wiedeń 102. Zbroja Radziwiłła Sierotki, Francja, ok. 1573 r., tamże 103. Szyszak Radziwiłła Czarnego, typ węgierski, Niemcy pd., dat. 1561. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 104. Falkonet z godłem „Hydra”, odlany W Nieświeżu w 1599 r. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 105. Szyszak husarski Tyszkiewiczów, Niemcy pd., ok. 1550 r. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 106. Kapalin husarski, kon. XVI w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 107. Kapalin piechoty (?), kon. XVI w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 108. Kapalin husarski, kon. XVI w., tamże 109-110. Napierśnik i naplecznik zbroi husarskiej, kon. XVI w. Muzeum i Biblioteka PAN, Kórnik 111. Napierśnik zbroi husarskiej, kon. XVI w,, tamże 112. Naplecznik zbroi husarskiej (nietypowej), 1 ćw. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 113-114. Kałkan wyjęty z trumny Zygmunta III, awers i rewers (pokrycie tkaniną perską), Persja (?), kon. XVI w. Skarbiec koronny na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 115. Siodło do zaprzęgu królewskiego z czasów Zygmunta III, pocz. XVII w. Livrustkammaren, Sztokholm 116. Strzelba z zamkiem kołowym i herbem Zygmunta III, Niemcy, lata 1600-10. Waffensammlung, Wiedeń 117. Herb Zygmunta III, fragm. ii. 116 118. Lontownica paradna, Włochy, poł. XVI w. Skarbiec koronny na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu (depozyt Muzeum Narodowego ze Zbiorów Czartoryskich), Kraków 119. Szponton z Zamku Królewskiego w Warszawie, pocz. XVII w. Livrustkammaren, Sztokholm 120. Szponton gwardii dworskiej Jana Kazimierza, poł. XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 121. Nadziak, XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 122. Nadziak, XVI/XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 123. Czekan, kon. XVI w. Livrustkammaren, Sztokholm 124. Szable: od lewej — węgiersko-polskie, XVI/XVII w., Muzeum Narodowe, Kraków; Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków; w typie węgierskim, Niemcy pd., 2 poł. XVI w., Muzeum, Narodowe, Kraków 125. Szabla węgiersko-polska, XVI/XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 126. Szabla węgiersko-polska, XVI/XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 127. Szabla węgiersko-polska, XVI/XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 128. Szabla węgiersko-polska, XVI/XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 129. Szabla węgiersko-polska, XVI/XVII w., tamże 130. Szable węgiersko-polskie, z prawej — z herbem Dąbrowa, XVI/XVII w., tamże 131. Fragm. U. 127 132-133. Szabla-batorówka, pocz. XVII w., ofiarowana Józefowi Piłsudskiemu przez urzędników Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie w 1933 r. Muzeum Polskie, Chicago 134. Szabla-batorówka, Gdańsk, ok, 1580 r. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 135. Szabla-batorówka (z rękojeścią wtórnie zdobioną), pocz. XVII w., ofiarowana Joachimowi Muratowi przez Sejm Księstwa Warszawskiego w 1807 r. Musee de l'Armee, Paryż 136. Szabla - batorówka, kon. XVI w. Rustkammer, Drezno 137. Fragm. głowni szabli-zygmuntówki, pocz. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 138. Fragm. głowni szabli-zygmuntówki, pocz. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 139. Strzelba z zamkiem kołowym, z herbem Wazów 1 poł. XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 140. Ćwierćkolubryna z herbem Wazów i godłem „Skorpion” 1 poł. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 141. Miecz ofiarowany hetmanowi zaporoskiemu Konaszewiczowi Sahajdacznemu przez Władysława IV, 1 poł. XVII w. Państwowe Zbiory, Sztuki na Wawelu, Kraków 142. Zbroja młodzieńcza Władysława IV, Mediolan, ok. 1605 r. Livrustkammaren, Sztokholm 143. Zbroja Władysława IV, ok. 1624-1625 r., tamże 144. Hełm Władysława IV, noszony do zbroi z ii. 143, Francja, ok. 1624-1625 r„ tamże 145. Szabla w typie tatarskim, pocz. XVII w., zdobyta przez Szwedów w Polsce, tamże 146. Szabla w typie turecko-węgierskim, pocz. XVII w., zdobyta przez Gustawa II Adolfa na polskim husarzu w potyczce dn. 1 VII 1627, tamże 147. Buzdygan, XVI w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 148. Buzdygan Stefana Czarnieckiego, typ węgierski, poł. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 149. Buzdygan Stanisława Jabłonowskiego, roboty perskiej, 2 poł. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 150. Buzdygany, XVII w., tamże 151. Buzdygan, pocz. XVIII w. Muzeum Narodowe, Kraków 152. Buława Mikołaja Hieronima Sieniawskiego, typ węgierski, ok. 1680 r. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 153. Piernacz, XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 154. Szyszak husarski, typ 1, 1 poł. XVII w., tamże 155. Szyszak husarski, nietypowy, 1 ćw. XVII w., tamże 156. Szyszak husarski, odmiana typu 1, 1 poł. XVII w. Muzeum i Biblioteka PAN, Kórnik 157. Szyszak husarski, typ 2, 1 poł. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 158. Szyszak husarski Aleksandrowiczów, typ 3, XVII/XVIII w., tamże 159. Szyszak husarski Sieniawskich, typ 3, kon. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 160. Szyszak w typie pappenheimera, używany w husarii, kon. XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 161. Szyszak pappenheimer, skrzydlaty, używany w husarii, pocz. XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 162-163. Zbroja husarska rodziny Wielogłowskich z Owieczki, typ starszy, 1 poł. XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 164. Zbroja husarska po Stanisławie Skórkowskim, sekretarzu Władysława IV, typ starszy, 1 poł. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 165. Zbroja husarska Stanisława Jabłonowskiego, typ młodszy, 2 poł. XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 166. Zbroja husarska skrzydlata, typ młodszy, 2 poł. XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 167. Zbroja husarska skrzydlata, typ starszy, 1 poł. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 168. Zbroja husarska skrzydlata, typ młodszy, 2 poł. XVII w. Ermitaż, Leningrad 169. Zbroja husarska skrzydlata, typ starszy, 1 poł. XVII w. Muzeum i Biblioteka PAN, Kórnik 170. Zbroja husarska, typ starszy, 1 poł. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 171. Zbroja husarska, typ starszy, 1 poł. XVII w., tamże 172. Napierśnik zbroi husarskiej, typ starszy, 1 poł. XVII w. Muzeum i Biblioteka PAN, Kórnik 173. Napierśnik zbroi husarskiej, typ starszy, 1 poł. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 174. Napierśnik zbroi husarskiej, typ młodszy, 2 poł. XVII w., tamże 175. Napierśnik zbroi husarskiej, typ starszy, 1 poł. XVII w., tamże 176. Zbroja husarska bastardowa, XVII w., tamże 177. Zbroja husarska, typ młodszy, kon. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 178. Zbroja husarska, typ młodszy, kon. XVII w., tamże 179. Zbroja husarska bastardowa, XVII w., tamże 180. Napierśnik zbroi husarskiej, z herbem Radziwiłłów Trąby, typ młodszy, XVIII w., tamże 181. Obojczyk zbroi husarskiej, z herbem Gryf, pocz. XVIII w., tamże 182. Obojczyk zbroi husarskiej Aleksandrowiczów, XVII/XVIII w., tamże 183. Karacena, 4 ćw. XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 184. Karacena, 4 ćw. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 185. Karacena, kon. XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 186. Karacena, 4 ćw. XVII w. Rustkammer, Drezno 187. Karacena z herbem Ostoja, XVIII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 188. Karacena Suchodolskich, 4 ćw. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 189. Karacena, kon. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 190. Karacena Sieniawskich, 4 ćw. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 191. Szyszak karacenowy, 4 ćw. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 192. Szyszak karacenowy, 4 ćw. XVII w., tamże 193. Szyszak karacenowy, 4 ćw. XVII w. Muzeum i Biblioteka PAN, Kórnik 194. Szyszak karacenowy, turbanowy, 4 ćw. XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 195. Maszkaron z karaceny, fragm. ii. 183 196-197. Maszkarony z karaceny Suchodolskich, fragm. ii. 188 198. Maszkaron z karaceny Sieniawskich, fragm. ii. 190 199. Naramiennik zbroi husarskiej Aleksandrowiczów, XVII/XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 200. Karwasz zbroi husarskiej Aleksandrowiczów, XVII/XVIII w., tamże 201. Karwasz zbroi husarskiej, typ starszy, 1 poł. XVII w., tamże 202. Karwasz zbroi husarskiej, typ starszy, 1 poł. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 203. Karwasz roboty lwowskiej, z napisami łacińskimi, kon. XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 204-205. Bechter wykonany w Poznaniu w 1580 r., tamże 206-207. Bechter Moszyńskich, XVI w., tamże 208. Misiurka, kolczuga i karwasze, 2 poł. XVII w., tamże 209. Uzbrojenie pancernego, 2 poł. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 210. Szyszak karacenowy (por. ii. 193) i kolczugo-karacena z kolczymi spodniami, kon. XVII w. Muzeum i Biblioteka PAN, Kórnik 211. Bajdana, XVI/XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 212. Proporzec husarski z krzyżem kawalerskim i ze „żmijami”, używany do kopii, XVII/XVIII w., tamże 213. Tarcza husarska, XVI w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 214. Sposób umocowania skrzydeł husarskich na zbroi z ii. 166 215. Kopie husarskie, fragm. z gałką, pocz. XVIII w. Muzeum Biblioteka PAN, Kórnik 216. Grot kopii husarskiej, kon. XVII w. Kolekcja Feliksa Ścibałły, Kraków 217. Kopia husarska fragm. z gałką, kon. XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 218. Koncerz husarski, typ węgierski, XVII w. Muzeum Wojska Polskiego. Warszawa 219. Maska-zasłona do szyszaka husarskiego, używana w turnieju, Norymberga, poł. XVI w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 220. Koncerz, prawdopodobnie roboty lwowskiej, 2 poł. XVII w. Muzeum i Biblioteka PAN, Kórnik 221. Koncerz, typ turecki, kon. XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 222. Koncerz, typ turecki, pocz. XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 223. Szabla husarska, kon. XVII w. tamże 224. Szabla husarska, 2 poi XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 225. Szabla husarska, 2 poł. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 226-228. Szabla husarska z dekoracją w stylu wschodnim, prawdopodobnie Lwów, 2 poł. XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 229. Szabla husarska Stanisława Jabłonowskiego, 4 ćw. XVII w. Muzeum Narodowej Zbiory Czartoryskich, Kraków 230. Szabla husarska, pocz. XVIII w. tamże 231. Szabla husarska, pocz. XVIII w. tamże 232. Szabla husarska, kon. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 233. Szabla husarska z herbem Trąby, kon. XVII w. Kolekcja Tadeusza Jakubowskiego, Kraków 234. Szabla husarska, kon. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 235-237. Szabla Krzysztofa Kraińskiego, z marką IPZD i nazwiskiem nosiciela, pocz. XVII w. Livrustkammaren, Sztokholm 238. Szabla, pocz. XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 239. Szabla z marką IPZD, oprawa z XVIII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 240. Pałasz Adama Kazimierza Czartoryskiego, XVIII w., tamże 241. Szabla, XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego Warszawa 242. Szabla polska z głownią turecką, XVIII w., i szabla Stanisława Chomętowskiego (z prawej), z napisem dekoracyjnym upamiętniającym jego poselstwo do Turcji w 1713 r., oprawa z kon. XVIII w. Muzeum Narodowe, Kraków 243. Karabela, kon. XVII w. Muzeum i Biblioteka PAN, Kórnik 244. Karabela, kon. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 245. Karabela, kon. XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 246. Karabela Stanisława Potockiego, 1 poł. XVIII w. Kolekcja Feliksa Ścibałły, Kraków 247. Karabela, XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 248. Karabela, XVIII w., tamże 249. Karabela, XVIII w., tamże 250. Karabela, XVIII w., tamże 251. Karabele, kon. XVII w. i XVIII w. (z prawej), tamże 252. Karabele, XVIII w, tamże 253. Karabela turecka z głownią genueńską, kon. XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 254. Karabela perska, XVIII w. Kolekcja Feliksa Ścibałly, Kraków 255. Karabela bojowa, turecka, kon. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 256. Karabele tureckie, kon. XVII w. i pocz. XVIII w. (z prawej). Muzeum Narodowe, Kraków 257. Szabla w typie ormianki, XVII/XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 258. Szabla ormianka, pocz. XVIII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 259. Szabla ormianka, XVII/XVIII w. Livrustkammaren, Sztokholm 260. Szabla Michała Serwacego Wiśniowieckiego, dat. 1713. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 261. Szabla ormianka, 4 ćw. XVII w., tamże 262. Szabla polska, XVIII w., tamże 263. Szabla z głownią produkcji mokotowskiej, XVIII w., tamże 264. Szabla-batorówka Stanisława Augusta, głownia XVII w., oprawa XVIII w., tamże 265. Szabla Józefa Potockiego, dat. 1736. Muzeum Narodowe, Warszawa 266. Szabla, roboty lwowskiej, XVIII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 267. Szabla polska, XVII/XVIII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 268. Szable polskie, XVIII w. (z prawej — mylnie przypisywana Jerzemu Ossolińskiemu), tamże 269. Kałkan turecki, XVII w. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, Poznań 270. Kałkan turecki, 4 ćw. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 271. Kałkan turecki, 4 ćw. XVII w., tamże 272. Kałkan, prawdopodobnie roboty lwowskiej, kon. XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 273. Sajdak, XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 274. Łuk refleksyjny i sajdak, Turcja, XVII w., ze zdobyczy wiedeńskiej w 1683 r. Skarbiec klasztorny na Jasnej Górze, Częstochowa 275. Łuk, prawdopodobnie roboty lwowskiej, i sajdak, XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 276. Sajdak, XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 277. Siodło husarskie i strzemiona tzw. polskie, z herbem Wazów, kon. XVI w. Livrustkammaren, Sztokholm 278. Siodło husarskie, kon. XVI w. Orużejnaja Pałata na Kremlu, Moskwa 279. Siodło polskie, XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 280. Siodło polskie, XVII/XVIII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 281. Siodło „po Skirmuncie”, 2 poł. XVII w., tamże 282. Rząd i siodło polskie, kon. XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 283. Siodło polskie, XVIII w. Muzeum Narodowe, Kraków 284. Siodło-jarczak, Polska, XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 285. Rząd i siodło tureckie, XVII w., ze zdobyczy wiedeńskiej w 1683 r. hetmana Sieniawskiego. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 286. Fragm. siodła z ii. 285 287. Uździenica turecka, XVII w., ze zdobyczy wiedeńskiej w 1683 r. hetmana Sieniawskiego, tamże 288. Uździenica, podpiersień i podogonie, typ turecki, kon. XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 289. Siodło tureckie darowane Stanisławowi Małachowskiemu z okazji pokoju karłowickiego w 1699 r. przez sułtana Mustafę II. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 290. Rząd i siodło tureckie, XVII w., ze zdobyczy wiedeńskiej w 1683 r. Przecława Szembeka, tamże 291. Rząd i siodło „po Janie Łąckim”, siodło roboty perskiej, rząd prawdopodobnie roboty lwowskiej, XVII w., tamże 292. Rząd i siodło „po Jerzym Lubomirskim”, prawdopodobnie roboty lwowskiej, pocz. XVIII w., tamże 293. Siodło Stanisława Leszczyńskiego, Turcja, XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 294. Siodło tureckie, XVII w., tamże 295. Strzemię husarskie tzw. polskie, kon. XVI w. Muzeum Narodowe, Kraków 296. Strzemię husarskie tzw. polskie, 1 poł. XVII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 297. Strzemię polskie, typ turecki, kon. XVII w., tamże 298. Strzemię tureckie, XVII w., ze zdobyczy wiedeńskiej w 1683 r., tamże 299. Strzemię polskie, typ zachodni, XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 300. Ostroga husarska, kon. XVI w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 301. Ostroga polska, kon. XVI w., tamże 302. Ostrogi polskie, typ zachodni, kon. XVI w. i XVII w. (u dołu). Muzeum Narodowe, Kraków 303. Ostroga polska, typ zachodni, XVII/XVIII w., tamże 304. Hakownica lontowa, XVI w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 305. Muszkiet lontowy, XVI w., tamże 306. Muszkiety: z zamkiem kołowym i zanikiem niderlandzkim (u dołu), XVII w., tamże 307. Muszkiet janczarski, tzw. janczarka, lontowy, Turcja, kon. XVI w. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, Poznań 308. Muszkiet janczarski, tzw. janczarka, skałkowy, Turcja, kon. XVII w. Muzeum Zamkowe, Malbork 309. Muszkiet lontowy, XVI/XVII W. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 310. Arkebuz z zamkiem kołowym (klucz przy zamku), XVI/XVII w., tamże 311. Strzelba jazdy, tzw. bandolet, z zamkiem kołowym, z herbem polsko-saskim, XVII/XVIII w., tamże 312. Arkebuz moskiewski z zamkiem niderlandzkim. 2 poł. XVII w. Muzeum Zamkowe, Malbork 313. Arkebuz niemiecki z zamkiem kołowym, XVII w. (u góry), i cieszynki (dolna z dekoracją w stylu ruskim), XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 314. Cieszynka, XVI I w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 315. Cieszynka, XVII w. Muzeum Narodowe, Kraków 316. Cieszynka, XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 317. Broń kombinowana: maczuga „morgenstern” i strzelba, z dekoracją w stylu „cieszyńskim”, XVII w. (u góry), oraz czekan i strzelba skałkowa, z dekoracją w stylu „cieszyńskim”, XVII w. (u dołu). Muzeum Narodowe, Kraków 318. Cieszynka, XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 319. Cieszynka, XVII w., tamże 320. Cieszynka, XVII w., tamże 321. Fragm. ii. 315 322. Cieszynka, XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 323-324. Strzelba skałkowa roboty Loikiewicza w Tulczynie, 2 poł. XVIII w. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, Poznań 325. Strzelba skałkowa roboty krakowskiej, XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 326. Strzelba skałkowa roboty A. Kownackiego w Warszawie, 2 poł. XVIII w., tamże 327. Sztucer wojskowy z manufaktury w Kozienicach, ok. 1790 r., tamże 328. Półhak - krótka broń palna jazdy, XVI/XVII w., tamże 329. Pistolet z zamkiem kołowym, XVII w. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, Poznań 330. Pistolet z zamkiem kołowym, kon, XVII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 331. Para pistoletów skałkowych roboty K. Gibenhana w Warszawie, 2 poł. XVIII w., tamże 332. Para pistoletów skałkowych roboty J. S. Junga w Warszawie, 2 poł. XVIII w., tamże 333. Prochownica „muszkieterska", XVI w., tamże 334. Prochownica Andrzeja Gembickiego herbu Nałęcz, wykonana w Czarnkowie przez Francuza Covetin przed 1688 r. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 335. Prochownica ze znakami masońskimi i datą 1784, tamże 336. Prochownica turecka, XVII w., ze zdobyczy wiedeńskiej w 1683 r. hetmana Sieniawskiego, tamże 337. Prochownica z rogu łosia, kozacka, 2 poł. XVIII w. Muzeum Zamkowe, Malbork 338. Prochownica, XVII/XVIII W. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 339. Ładownica szlachecka, XVII/XVIII w., tamże 340. Ładownica szlachecka,'XVII/XVIII w., tamże 341. Ładownice szlacheckie, XVIII w. Muzeum Narodowe, Kraków 342. Ładownice szlacheckie, XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 343. Ładownice szlacheckie, XVIII w., tamże 344. Ładownica łosiowa, ok. 1770 r. Muzeum Świętokrzyskie, Kielce 345. „Tarcza wróżebna" Jana III Sobieskiego, z przedstawieniem zwycięstwa Konstantyna nad Maksencjuszem w 312 r. pod murami Rzymu, robota włoska, kon. XVI w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 346. Miecz poświęcany, ofiarowany Janowi III Sobieskiemu przez papieża Innocentego XI, wykonany ok. 1676 r. Skarbiec koronny na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 347. Partyzana dworska Jana III Sobieskiego, 4 ćw. XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 348. Koncerz w stylu zachodnim, wtórnie zdobiony przez Ormian lwowskich, ze zbrojowni Jana III Sobieskiego 4 ćw. XVII w., tamże 349. Szabla ozdobna, z głownią roboty lwowskiej, 4 ćw. XVII w., tamże 350. Pałasz turecki, XVII w., prawdopodobnie ze zdobyczy wiedeńskiej w 1683 r., tamże 351. Szabla turecka, XVII w., z głownią perską z XV w., prawdopodobnie ze zdobyczy wiedeńskiej w 1683 r., tamże 352. Buławy „Rzewuskich”, roboty lwowskiej, kon. XVII w., i roboty perskiej (po prawej), po!. XVII w., tamże 353. Rękojeść karabeli w stylu „manufaktury lwowskiej”, 1 ćw. XVIII w. Muzeum Narodowe, Kraków 354. Głownia szabli Stanisława Rewery Potockiego, z herbem Pilawa i wizerunkiem Madonny, przed 1667 r. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 355. Głownia szabli lwowskiej, z wizerunkiem Madonny, XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 356. Głownia szabli lwowskiej, z wizerunkiem Madonny, XVII w. Kolekcja Feliksa Ścibałły, Kraków 357. Karabela Stanisława Leszczyńskiego, pocz. XVIII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 358. Obuszek szlachecki, XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 359. Obuszek szlachecki do noszenia żeleźcem w dół, XVIII w. Kolekcja Feliksa Ścibałły, Kraków 360. Karabela polska, XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 361. Szyszak husarski z cyfrą AR, pocz. XVIII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 362. Szponton oficerski z cyfrą AR, pocz. XVIII w., tamże 363. Pałasz generalski polsko-saski, pocz. XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 364. Arkebuz z herbem polsko-saskim, z datą 1697. Muzeum Narodowe, Kraków 365. Kołpak janczarów polskich, z cyfrą AR, pocz. XVIII w. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 366. Partyzana saska z cyfrą FAC (Friedrich August Churfurst), z czasów Augusta II, przed 1697 r. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 367. Partyzana oficera polskiej gwardii szlacheckiej Augusta II, ok. 1719 r. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 368. Partyzana oficerska gwardii szwajcarskiej Augusta III, lata 1740-45, tamże 369. Ryngraf z emblematem orderu Orla Białego, 1 poł. XVIII w. Kolekcja Feliksa Scibałły, Kraków 370. Tasak z rękojeścią karabelową, z cyfrą AR, janczarów polskich, pocz. XVIII w. Muzeum Narodowe, Zbiory Czartoryskich, Kraków 371. Ładownica z herbem Stanisława Augusta, 2 poł. XVIII w. Muzeum Narodowe, Kraków 372. Ładownica kawalerii narodowej z czasów Stanisława Augusta, 2 poł. XVIII w., tamże 373. Szabla oficera artylerii z 1791 r. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 374. Strzelba Stanisława Augusta, XVII w. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków 375. Kusza z herbem Poniatowskich Ciołek, 1725 r., tamże 376. Pałasz oficera gwardii konnej, 1764-79. Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 377. Miecz koronacyjny Stanisława Augusta, 1764 r. Muzeum Narodowe, Warszawa na s. 1 — Polski znak hetmański, pocz. XVIII w. (wg oryginału w Livrustkammaren, Sztokholm) na s. 297 — Turniej husarski, pocz. XVII w. (wg miniatury w Genealogia familiae Woinsciorum, Biblioteka Kapitul¬na, Kraków) WSTĘP PRZEDMIOT, ZAKRES, METODY I ŹRÓDŁA Tematem książki jest historia broni, przy czym termin „broń”, zgodnie z hasłem słownikowym1, obejmuje wykonane przez człowieka przedmioty używane w walce do ataku i obrony (broń zaczepna i ochronna), ale także służące czasem innym, niemilitarnym celom. Poza bronią w grę wchodzi również oporządzenie wojskowe, składające się razem na pojęcie uzbrojenia. Jeżeli jednak w ramach zakreślonych dla tej publikacji uzyskać chcemy jednolitość i przejrzystość wykładu, ograniczyć musimy to rozległe pole, pozostawiając poza obrębem bezpośredniego zainteresowania niektóre rodzaje uzbrojenia, jak machiny bojowe, wozy bojowe, sprzęt taborowy i obozowy, chorągwie oraz wojskowe instrumenty muzyczne, skupiając natomiast uwagę na militariach formacji pieszych i konnych, w niewielkim stopniu uwzględniając też artylerię. W pierwszym rzędzie zajmuje nas broń wytwarzana w Polsce, ale także i broń obca, która do rąk polskich dostawała się bądź drogą wymiany handlowej, bądź jako dar lub zdobycz wojenna. Pod względem chronologicznym książka obejmuje okres od początków państwa polskiego po schyłek XVIII w., bo właśnie z końcem tego stulecia dokonała się znamienna rewolucja kładąca kres broni „dawnej” i wprowadzająca broń nowoczesną, produkowaną seryjnie, w dużych ilościach, najpierw w manufakturach, następnie w coraz bardziej mechanizowanych fabrykach. Zasięg terytorialny poruszanej tematyki nie jest ściśle określony. Oczywistym wyznacznikiem są granice państwa polskiego w każdym z omawianych okresów, ale częstokroć przyjdzie przekraczać te granice, sięgając wszędzie tam, gdzie polska broń docierała lub skąd się wywodziła. Już od XVI w., a na pewno i wcześniej, wiele cennej broni polskiej przechodziło w ręce obce, nie tylko jako zdobycz wojenna, częściej w postaci spadków, darów lub w wyniku sprzedaży. Nie można napisać historii polskiego uzbrojenia bez uwzględnienia obiektów znajdujących się dzisiaj w muzeach Wiednia, Sztokholmu, Moskwy, Leningradu, Paryża, Drezna, Londynu i Nowego Jorku. Co więcej, nie może być mowy o poznaniu uzbrojenia polskiego bez zaznajomienia się z historią uzbrojenia obcego, szczególnie tych narodów, z którymi Polska wchodziła stale w związki, zarówno natury wojennej, jak i pokojowej. Problematyka broni polskiej musi więc być przedstawiona na szerokim tle zjawisk, które równocześnie występowały na zachodzie i na wschodzie Europy, a nawet dalej, w krajach Bliskiego Wschodu. Bardziej bowiem niż w jakiejkolwiek innej dziedzinie kultury Polska przez cały ciąg dziejów stanowiła w zakresie uzbrojenia teren spotykania się obu wielkich przeciwstawnych kultur, określanych umownie mianem „Zachodu” i „Wschodu”. Własnym wysiłkiem tworzyła oryginalną syntezę, niezbędną dla odparcia naporu potężnych sąsiadów. Nie byliśmy zresztą jedynym, jak się niekiedy sądzi, państwem o charakterze granicznym. Linia przedziału pomiędzy Zachodem i Wschodem przebiegała w różnych okresach przez różne państwa, skazując je na konieczność przybierania raz jednego, to znów drugiego stylu uzbrojenia. Dotyczy to, jak zobaczymy, przede wszystkim Bizancjum, Rusi i Węgier. Broń jest jedną z tych dziedzin kultury materialnej człowieka, która w dużym stopniu decydowała o jego rozwoju. Od czasów najdawniejszych służyła w myślistwie jako narzędzie zdobywania pożywienia i innych niezbędnych do życia surowców, używana była w walce zaczepnej i do obrony. W miarę postępów cywilizacji otrzymywała nowe funkcje, już nie tylko w zakresie kultury materialnej, lecz także i duchowej. Stawała się więc symbolem mocy i panowania, znakiem władzy i sądu, obiektem ceremonialnym, trofealnym i reprezentacyjnym, niekiedy rytualnym i magicznym. Występowała w turniejach, pojedynkach, sporcie, tańcu i teatrze. Zawsze łączyła się ze sztuką, zarówno jako wynik artystycznych zabiegów, jak i w sensie ideowym, zresztą często bywała ulubionym tematem sztuki. W produkcji broni posługiwano się najbardziej zaawansowaną aktualnie techniką, stosowano najwyborniejsze materiały, korzystano z pomysłów i wynalazków ludzi najbardziej utalentowanych. Od jej formy, konstrukcji i odporności zależało wiele — po prostu życie ludzkie, egzystencja plemienia lub narodu, zwycięstwo w wojnie zaborczej czy obronnej, a w dalszej konsekwencji rozwój i dobrobyt państwa. Kształt artystyczny broni, jeśli wchodził w rachubę, wynikał ze stylu epoki i mody lokalnej. Oba zresztą aspekty, użytkowy i reprezentacyjny, były ze sobą powiązane. Nasza wiedza w zakresie bronioznawstwa, podobnie jak w innych dziedzinach kultury materialnej i artystycznej, opiera się na oryginalnych przedmiotach (zabytkach) oraz czerpie ze źródeł ikonograficznych i pisanych, w mniejszym stopniu z tradycji ustnej. Instrumentem wiedzy jest tez sam język, zachowujący terminy dotyczące przedmiotów historycznych, nawet takich, które nie mają już rzeczywistych desygnatów. Wiedzę ową przechowujemy w pamięci indywidualnej i zbiorowej, w zdolności kojarzenia, w żywym słowie i piśmiennictwie, a nawet w układzie przedmiotów zbioru, na przykład w muzeach. W gruncie rzeczy właśnie zabytki, uzupełnione przez ikonografię i opis, decydują o stopniu i granicach naszego poznania. Liczba tych elementów jest ściśle określona, nie przybywa ich, lecz przeciwnie — ubywa wskutek zniszczeń, jakie nieuchronnie niesie ze sobą czas. Można założyć, że uda się dla danej dyscypliny uchwycić (zewidencjonować, zinwentaryzować) wszystkie przydatne naukowo materiały podstawowe. Zapewne w przyszłości do tego celu służyć będą wysoko rozwinięte, czułe i niezawodne instrumenty. W dziedzinie, która jest tematem książki, wciąż cierpimy na brak dokumentacji. Nie mamy jeszcze pełnej naukowej inwentaryzacji zbiorów krajowych, nie są ostatecznie rozeznane polonika znajdujące się za granicą, nie wszystkie źródła ikonograficzne i rękopiśmienne przejrzane i udostępnione, terminologia chwiejna, interpretacja częściowa i często kontrowersyjna. Mimo tej niefortunnej sytuacji, jaka przesądza o niedoskonałości dzieła, decydujemy się na podjęcie i opublikowanie opracowania, gdyż pożyteczne wydaje się spisanie wieloletnich doświadczeń własnych oraz zebranie w jednej książce wyników studiów licznych uczonych polskich i obcych. Wspomniane wyżej elementy składające się na podstawowy materiał naukowy nie są równe co do wartości, zawsze jednak dla uzyskania najdoskonalszego rezultatu winny być wykorzystywane łącznie. Oryginalny obiekt, przyczyna i ośrodek wszelkich zabiegów, posiada przy tym walor największy. Nie ma trudu, którego podjąć by nie warto dla zdobycia i rozpoznania oryginału, nie ma też eksperymentu, jaki nie powinien być przeprowadzony, o ile rokuje nadzieję uzyskania nowych informacji o przedmiocie. W drodze do tego rezultatu ciekawość badawcza skłania nawet niekiedy do poświęcenia cząstki badanego obiektu, skazanej na nieuchronne zniszczenie podczas doświadczeń analitycznych. Badania fizykochemiczne i technologiczne wymagają z reguły współpracy specjalistów i użycia metod laboratoryjnych. Trzeba pamiętać przy tym, że istnieje zawsze pewne niebezpieczeństwo pomyłki w interpretacji, jeśli bierze się pod uwagę tylko przedmiot. Może ona wyniknąć z nierozpoznanego fałszerstwa lub częściowego zafałszowania przedmiotu, a także z tego powodu, że nawet oryginalny przedmiot często dochodzi do naszych rąk w stanie odkształconym, zmienionym, przerobionym, niepełnym, odbarwionym, lub wręcz jako destrukt. Właściwym uzupełnieniem w badaniu przedmiotów uzbrojenia są materiały ikonograficzne i opisowe. Jeśli mamy do czynienia ze źródłami autentycznymi i na dobrym poziomie, pozwolą nam one poznać broń w całej krasie środowiska, w bogatym zespole zjawisk, przede wszystkim w stosunku do człowieka-nosiciela broni. W obu jednakże rodzajach źródeł kryją się także niebezpieczeństwa pomyłek. W kwestii wyobrażeń plastycznych uzbrojenia warto przypomnieć, że tylko niektórzy artyści interesowali się bronią i znali gruntownie tę dziedzinę, wśród nich, co prawda, mistrzowie tej miary co Leonardo da Vinci, Dürer i Holbein, większość zaś artystów reprodukowała obce wzory lub traktowała przedmiot z dużą dowolnością. Bywały zarówno uproszczenia, jak i fantazyjne wybujałości, nie mające realnych odpowiedników. W portretach i w rzeźbie nagrobnej prześcigano się w oddaniu splendoru. Na sąd boży wysyłano nieraz rycerza w rynsztunku tak bogatym, o jakim i marzyć nie śmiał na ziemi. W przedstawieniach bitew, pochodów ceremonialnych i turniejów zazwyczaj popełniano grzech przesady poprzez zwielokrotnienie identycznych form uzbrojenia. Przesada bywała też przywarą (a może i zaletą) tekstów. W niektórych okresach średniowiecza, renesansu i baroku w ogóle nie rozgraniczano literatury pięknej i historii w sensie krytycznym. Jako twór o rozmaitych funkcjach broń była zawsze przedmiotem zainteresowania różnych osób, pierwotnie — wykonawców i nosicieli, wtórnie — właścicieli i strażników zbrojowni, arsenałów, skarbców i kolekcji, potem zaś historyków wojskowości, archeologów, historyków kultury materialnej i technologii, historyków sztuki, muzeologów i kolekcjonerów, literatów i malarzy, scenografów i ilustratorów, wreszcie szerokich rzesz amatorów. W związku z różnymi płaszczyznami działań i punktami widzenia tych osób powstawały odmienne kierunki i metody badań. Do istotnych postępów w dziedzinie bronioznawstwa przyczynili się szczególnie archeolodzy, historycy wojskowości i historycy sztuki. W badaniach nad dawną bronią archeolodzy najchętniej stosują metodę typologiczną, nieodzowną w sytuacji, w której pozbawieni jesteśmy dostatecznych pomocy źródłowych i zdani na świadectwo samych obiektów. Metoda ta jest bardzo przydatna w ustalaniu genezy różnych rodzajów uzbrojenia. Systematyczne ciągi rozwojowe ukazują bliższe i dalsze pokrewieństwa typów, pozwalają obserwować narodziny, rozwój i obumieranie gatunków, a nawet badać poszczególne cechy i notować krytyczne punkty mutacji. Można ulec złudzeniu, że przedmioty, podobnie jak rośliny lub zwierzęta, podlegają ewolucji niezależnie od woli człowieka. Metoda typologiczna, w pełni uzasadniona i pożyteczna na terenie historycznie jałowym, bywa niekiedy nadużywana w zastosowaniu do epok historycznych, często bowiem prowadzi do abstrahowania zjawisk i stwarzania pozoru autonomii form. Historycy i muzeolodzy wojskowości, wśród których przeważają uczeni wykształceni w akademiach wojskowych, widzą w broni przede wszystkim jej podstawową i pierwotną funkcję: narzędzie walki, decydujące w wojennej strategii i taktyce. Stawiają więc na pierwszym miejscu problemy technologii i organizacji produkcji broni oraz jej praktycznego zastosowania w boju. Zwolennicy wojskowo-technologicznego kierunku badań z uprzedzeniem odnoszą się do wszelkich pozaużytkowych aspektów uzbrojenia, a tymczasem rzeczywistość nie zawsze potwierdza słuszność tej postawy. Broń bojową w ogromnej większości zużywano w walkach, przestarzałą odrzucano bez wahania, względnie, wobec stałego niedostatku metalu, przekuwano, i w istocie do naszych czasów dotrwały przede wszystkim okazy reprezentacyjne, odznaczające się wysokim artyzmem wykonania oraz drogocennym tworzywem, a także broń o charakterze symbolicznym, pamiątkowym, obdarzona szczególnymi przywilejami. Funkcja bojowa takiej broni jest przeważnie kwestią mniej ważną w porównaniu z problemami o doniosłym znaczeniu kulturowym, których rozwiązanie leży właśnie w kompetencji historyka. Broń bojowa w większych ilościach zachowała się tylko w nielicznych arsenałach, np. w Grazu, Kopenhadze i w Valletcie na Malcie (pojęcie „arsenał” dotyczy tu budynku o określonych, pierwotnych funkcjach). Niniejszą próbę syntezy przeprowadzono z pozycji historyka kultury materialnej oraz historyka sztuki, stąd też kompozycja książki opiera się na bardzo ogólnych podziałach chronologicznych stosowanych w tych dyscyplinach: średniowiecze wcześniejsze (do końca wieku XIII), średniowiecze późniejsze (do końca wieku XV), wiek XVI — renesans i wieki XVII i XVIII. Periodyzacja ta posiada zarówno zalety, jak i wady, z których autor dobrze zdaje sobie sprawę. Główną płaszczyzną odniesienia jest oczywiście Polska, ale rozpatrywać się będzie również zachodnie i wschodnie kręgi kulturowe, w których procesy historyczne przebiegały rozmaicie, a więc znalezienie jednolitych kryteriów chronologicznych nie jest możliwe. Problemem istotnym w badaniach bronioznawczych jest terminologia, lecz, jak już zaznaczono, nie jest ona ściśle sprecyzowana ani u nas, ani w innych językach. Ciągle istnieje trudna do rozwikłania kwestia rozeznania nomenklatury historycznej. Żywa, dynamiczna, zmienna istota języka nie daje się ująć i podporządkować regułom. Nazwy zmieniają znaczenie lub całkowicie giną. Pojawiają się inne, zapożyczone z dalekich stron, często w zniekształconej formie. Egzystują też nazwy nie mające już żadnych realnych odpowiedników w przedmiotach, istnieją przedmioty posiadające kilka nazw, lub takie, których nazwać nie potrafimy. Na miejsce dawnych, zapomnianych nazw przedmiotów tworzy się nowe, mniej lub bardziej udane. Nauka dąży wszelako do unifikacji terminów w skali międzynarodowej; jest to jeden z jej podstawowych celów. Również bronioznawstwo wykształciło terminologię międzynarodową, powszechnie przyjętą, opartą na paralelizmie i szeroko stosowanych zapożyczeniach językowych. Obok niej występują oczywiście specyficzne, zazwyczaj nieprzetłumaczalne, terminologie narodowe. POSŁOWIE DO DRUGIEGO WYDANIA Edycja niniejsza jest w zasadzie wiernym powtórzeniem pierwszej; głównie skorygowano zauważone w tekście pomyłki oraz dodano 4 tablice barwne i wymieniono ii. 162. W ciągu sześciu lat, jakie dzielą oba wydania, nastąpił dalszy wzrost wiedzy o dawnej broni, zarówno w Polsce, jak i zagranicą. W Polsce, dzięki nowym odkryciom archeologicznym, poszerzyła się znacznie podstawa badawcza. Szczególnie doniosłe było znalezienie fragmentów późnogotyckich zbroi w Spytkowicach (woj. bielsko-bialskie) oraz bogatego zespołu militariów (man. rzadkich okazów kapalinów z XV w.) w Plemjętach k. Grudziądza. Naukowa publikacja tych obiektów jest dziełem A. Nadolskiego i jego współpracowników z ośrodka łódzkiego. Urządzono nowe stałe wystawy broni, najokazalsze w Muzeum Historycznym m. Krakowa i we wrocławskim Arsenale, gdzie eksponuje się zabytki z Muzeum Historycznego i Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Ukazały się katalogi ważnych zbiorów broni, m.in. Muzeum Zamkowego w Malborku (A.R. Chodyński), Muzeum w Będzinie (A. Swaryczewski i F. Ścibałło) i Muzeum Okręgowego w Toruniu (M. Pawłowska), oraz przewodnik po zbrojowni wawelskiej (J. Petrus). Ruch bronioznawczy w Polsce nasilił się w 1978 r. w związku z VIII kongresem Międzynarodowego Stowarzyszenia Muzeów Broni i Historii Wojskowej (IAMAM), który odbył się w Warszawie i Krakowie pod protektoratem Ministerstwa Obrony Narodowej oraz Ministerstwa Kultury i Sztuki (w 1975 i 1978 r. prezesem IAMAM obrano autora niniejszej książki). Główny ciężar organizacyjny kongresu wzięło na siebie Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Tematyka obrad dotyczyła prze¬ważnie uzbrojenia i umundurowania polskiego oraz broni wschodniej; plon tych naukowych rozważań opublikowano w biuletynie. W związku z kongresem urządzono szereg wystaw, m.in. w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie (broń średniowieczna z ziem polskich) i w krakowskim Muzeum Narodowym (militaria działu głównego, V, dotychczas nigdy jeszcze w całości nie udostępnionego publicznie). W ramach współpracy międzynarodowej sprowadzono do Polski w latach 1975-1980 kilka świetnych wystaw broni, m.in. z leningradzkiego Ermitażu i z drezdeńskiego Muzeum Historycznego. Nadal żywo rozwijała się działalność Stowarzyszenia Miłośników Dawnej Broni i Barwy w dziesięciu ośrodkach: Krakowie, Warszawie, Łodzi, Poznaniu, Lublinie, Częstochowie, Gdańsku, Kołobrzegu, Wrocławiu i Katowicach. Oprócz stałej akcji odczytów Stowarzyszenie urządzało corocznie sesję naukową poświęconą istotnym zagadnieniom dawnej broni i barwy, a ponadto, dla uczczenia VIII kongresu IAMAM, wydało cz. 7 „Studiów do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego”. Nie mniejsze zainteresowanie militariami dało się obserwować w tym czasie zagranicą. Przeprowadzono modernizację wielu starych zbrojowni, m. in. Toweru w Londynie, Musee de l'Armee w Paryżu, Livrustkammaren w Sztokholmie, muzeum armii bawarskiej w zamku Ingolstadt oraz zbrojowni zamku Montjuic w Barcelonie. Wielka Brytania pozostała głównym centrum badań nad dawną bronią, a wśród nowych publikacji angielskich wybiła się książka W. Reida Arms through the Ages (Londyn 1976) oraz zbiór artykułów o broni Islamu (Islamic Arms and Armour. Pod red. R, Elgooda. Londyn 1979). W Wiedniu ukazała się w 1976 r. pierwsza część podstawowego katalogu sławnej zbrojowni Habsburgów (B. Thomas, O. Gamber Kunsthistorisches Museum, Wien, Waffensammhmg. Katalog der Leibrüstkammer. cz. 1: Der Zeitraum von 500 bis 1530), kontynuowano też studia nad uzbrojeniem starożytnym (O. Gamber Waffe und Rüstung Eurasiens. Priihzeit und Antike. Brunszwik 1978). Nadal rozwijało się bronioznawstwo saskie (m.in. Katalog Dresdener Büchsenmacher 16-18. Jh, Oprac. D. Schaal. Drezno 1975). Wiele cennych prac opublikowano we Francji, Holandii, Danii, Szwecji, Jugosławii, ZSRR, USA i Japonii, ale na czołowe pod względem edytorskim miejsce wysunęli się Włosi. Autorska spółka L.G. Boccia i E.T. Coelho po monumentalnej edycji L'Arte del Armatura in Italia (1967) wydała książkę o włoskiej broni białej: Armi Bianche Italiane (Mediolan 1975). Nowoczesnych katalogów doczekały się zbiory broni europejskiej i orientalnej muzeum Stibberta we Florencji (L.G. Boccia, H, Russel Robinson). W imponującym zbiorze artykułów o uzbrojeniu Art, Arms and Armour pod red. R. Helda (Chiasso 1979) znalazły się też rozprawy: Z. Żygulskiego jun. o obrazie Bitwa pod Orszą oraz W. Bochnaka i J. Ostrowskiego o szabli polskiej, zaś w wydanej w 1979 r. w Mediolanie Enciclopedia Ragionata delle Armi wiele haseł — w tym także dotyczących Polski — opracowali J. Grabowska i Z. Żygulski jun. Pierwszy to raz historię uzbrojenia polskiego uwzględniono tak szeroko w publikacjach zagranicznych. Z. Żygulski jun.


Gato
336 + 96 str. (album 377 czarno-białych fotografii na końcu książki) + 8 kartek kolorych ilustracji i 101 rysunków w tekście, oprawa twarda płócienna, obwoluta, format 215x300
Stan: b.dobry (jak na wiek praktycznie idealny!)
Wyd.: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975
ISBN: -